Zarautz” hitzak “estrepa garbi” esan nahi du etimologikoki. Antza, lehenengo asentamenduari zor dio herriak egungo izena: estrepadi batean eraiki omen zen. Litekeena da, halaber, Elkano izatea Zarautz herriko lehenengo gunea, urteko mapa batean bere izena aipatzen baita. Gizakia gutxienez duela urte inguru bizi da Zarautzen. Erdi-Paleolitikoko gizakien aztarnak aurkitu dira zenbait lekutan, baina herri bezala XII. mendeko lehen herenean sortzen da, Fernando III.ak emandako foruari esker.Lehenengo hiri egitura lau kalez mugatua zegoen. XV.mendean hiria mendebaldera zabaltzen hasi zen eta pixkanaka hedatuz joan zen. Jauregiak, etxe nobleak, komentuak eta elizak eraiki ziren Zarautzen, Gipuzkoako Batzar Nagusietan hiribilduetako 18 ordezkarien artekoa izendatu arte. XVIII.menderako 147 etxek eta 73 baserrik osatzen zuten hirigunea, biztanle gehienak nekazaritzan eta arrantzan aritzen direlarik.XIX.mendean errotik aldatu zen Zarautz. Garai bateko herri nekazaria guztiz aldatu zen. Udako klimak, paisaiak eta hondartzak erakarrita, aristokratak eta burgesak toki lasai baten bila zetozten. Hala, Mendilautako hareatza jauregiz, lorategiz eta pasealekuz bete zen.Lehenik turismoa garatu bazen ere, industria sortzen hasi zen bertan. Gaur egun, bi nortasun horiei eusten dio Zarautzek: turismo hiri kosmopolita izateari batetik eta industria hiria garatzeari, bestetik.

Santa Maria la Real de Zarautz Las reformas realizadas en la iglesia parroquial sacaron a la luz varios niveles de ocupación que van desde la Edad del Hierro hasta época moderna. El espacio de la Edad del Hierro está compuesto por una habitación cuadrada con un hogar. En la fase de romanización documentamos uno de los mejores yacimientos de la época en Gipuzkoa, varios edificios de gran calidad con una cronología de ocupación que va desde el cambio de era hasta el siglo V d. C. En los niveles medievales encontramos una necrópolis en la que se distinguen tres niveles: el más antiguo de los siglos IX-X y que corresponde a las sepulturas de muro; la fase intermedia (XI-XII) se caracteriza por el predominio de sepulturas de laja; y la fase final, datada entre los siglos XIII- XIV, supone la paulatina desaparición de las sepulturas de laja en beneficio de los enterramientos en fosa simple. La necrópolis estaría situada al rededor de tres templos cristianos anteriores al actual, identificados en las excavaciones de la Parroquia y sobre los cuales se edificó la estructura actual.

Zarauztarren lehen etxea izandako gotorlekua da. XIV-XV. mende bukaeretakoa. Egonkortasun eza -arlo politikoan eta sozialean- zegoenean eta jauntxo ahaltsuenek elkarren aurka borrokatzen zutenean, probintziako kontrol ekonomiko eta soziala lortzearren sortu eta hedatu zen arkitektura mota hau.Gaur egun, eraikina parrokiari itsatsia dago, nahiz eta berez askea izan.Ezaugarriak: Oinplano karratua du. Harlandu onez egina dago. Altueran txikitzen diren horma lodiak ditu. Lau solairu ditu eta egitura sotilekoa da. Dorre honen defentsarako izaera bertan ageri diren gezileiho eta leiho biki txikietan antzematen da, hauek izanik horman agertzen diren hutsarte bakarrak. Sarrera, bi atal zituen patioa zen, kanpoko eskilaraz hornitua. Honek solairu nagusiarekin konektatzen zuen, sukaldea eta logelak zeuden lekuarekin. Behe pisua ikuilua zen eta bigarren solairua okasio berezietarako erabiltzen zen sala. XVIII. mendean zehar, kanpandorrea jartzeko azken pisua gehitu zitzaion, eliza funtzioarekin lotuz. Harriaren koloreari begiratuz gero, erraz antzematen dira bi atalak. Aranzadi Zientzi Elkarteak izugarrizko aurkikuntza egin berri du egun. Aztarnategia aurkitu du bertan: X. mendeko nekropolia antza, ondo gordetako hilobiek erakusten dutenez. Orain, leku bisitagarrian bihurtzeko proiektuan gaude Zarautzen, baita kanpandorrera igo ahal izateko ere, eskaintzen duen ikuspegi zoragarriaz gozatzeko.