ERROMA DBH 1

JATORRIA: ELEZAHARRA Elezaharra: K.a. 753an Tiber ibaiaren ertzean (zazpi muinoen artean) Romulo eta Remo anaiek herrixka fundatu Marteren seme bikiak Osabak saski batean utzi Tiber ibaian Otseme batek titia eman Artzai batek eta emazteak hazi Liskarra: Romulok Remo hil

JATORRIA: INDUSKETAK K.a. IX. Mendean Muietan bizi zirenak ibaiaren ertzeko herrixkekin elkarturik sortu

GEOGRAFIA K.a. VIII. Mendean: Italiar penintsularen iparraldean Latindarrak Etruskoak Hegoaldean Greziarrak: Hegoaldea Sizilia

GOBERNU-SISTEMA K.a. VII. mendean Monarkia Botere osoa zuten Armadan agintzen zuten Justizia ematen zuten Erlijio-agintari gorenak ziren Etruskoek Italiar penintsularen zati handi bat menperatu Erregeak ezarri Beraien alfabetoa ezarri Beraien jainko-jainkosak ezarri Ezagutza artistiko eta teknikoak hedatu Hiriak handitu: zubiak, akueduktuak, estolda sarea, etxeak, tenpluak eta harresi handi bat

GOBERNU-SISTEMA K.a. VI. mendean Latindar nobleak etruskoen kontra matxinatu Errepublika sortu K.a. 509an Gizon noble edo patrizioek bozkatzeko eskubidea Bost mende iraun zituen Hiru erakunde zituen: Magistratuak Komizioak / herri batzarrak Senatua Kargu nagusiak: kontsulak eta pretoreak

ERAKUNDEAK Magistratuak: Komizioak / herri batzarrak: Senatua: Urtebeterako Bakoitzak eginkiaun bat Komizioak / herri batzarrak: Magistratuak hautatu Legeak onartu Bake eta gerrari buruzko erabakiak hartu Taldeka banatuta aberastasunaren arabera Senatua: Erromako gobernu-organo gorena Kontsul edo magistratuak izandakoek osatua (noble edo patrizioak)

GIZARTEA Patrizioak: hiritar askeak Plebeioak: hiritar askeak Familiarik aberatsenetako kideak Lur gehienen jabeak Senatariak izan zitezkeen Plebeioak: hiritar askeak Lurjabe txikiak, nekazariak, artisauak eta merkatariak Ezin zuten gobernatu Zergak ordaintzen zituzten Armadan zerbitzatu behar

GIZARTEA Esklaboak: ez ziren hiritarrak eta ez zuten eskubiderik Gerrako presoak edo esklaboen seme-alabak Ondasun bat gehiago Denborarekin askatasuna erosi ahal (liberto) Atzerritarrak: Ez ziren hiritarrak eta ez zuten eskubiderik Askeak

ESKUBIDEAK K.a. V. mendean Plebeioak matxinadak egin patrizioen eskubide berdinak lortzeko Beraien ordezkari bat lortu: plebearen tribunoa Magistratuak eta senatariak izateko eskubidea lortu Patrizio-familietako kideekin ezkontzeko aukera Emakumeek ez zituzten gizonen eskubideak Ezin zuten parte hartu bizitza politikoan Legez gizonen menpe zeuden Aitaren menpe Senarraren menpe

ERREPUBLIKAREN HEDAPENA Konkistak: Italiar penintsula Mediterraneo aldeko lurralde asko Mendebaldeko Mediterraneoan: Gerra Punikoak K.a. 264-146: kartagotarrei nagusitu Iberiar penintsularen zati handi bat Galia Ekialdeko Mediterraneoan: Mazedonia Grezia Asiako kostaldea Afrikako iparraldeko lur batzuk

ERREPUBLIKAREN KRISIA Militarrak eta patrizioak aberastu konkistetatik Nekazariek lurrak utzi behar armadan sartzeko Gizarte-desberdintasunak matxinadak piztu Grako anaiak: aberastasunen banaketa bidezkoagoa izatea eskatu Espartako esklaboa Senatuak buruzagi militar batzuen esku utzi boterea Gerra zibila biztu K.a. 48an Julio Zesar buruzagi militarrak botere osoa lortu Senatuari aurre Lau urtera hil Bere iloba Oktaviok jaso postua Beste gerra zibil bat sortu Errepublikaren amaiera ekarri

ERROMATAR IMPERIOA K.a. 31an: amaitu Erromako Gerra zibila K.a. 27an: Oktavio nagusi K.a. 27an: Senatuak Augustus titulu sakratua eman Jainko-jainkosen babesa Oktavio Augustok = Erromako lehen enperadorea Armadaren buru (imperator) Justizia eman Legeak egin Erlijio-bizitza kontrolatu Errepublika bukatu

PAX ROMANA I-II. Mendeak Armada ahaltsuak segurtasuna bermatu Egonkortasuna eta oparotasuna Erromak goia jo: hiri aberatsa Erromaren antolakuintza ekonomiaren hazkundea ahalbidetu Erromatar zibilizazioaren goren aldia

INPERIOAREN ANTOLAKUNTZA Administrazio sendoa sortu = Inperio Zabala gobernatzeko Enperadorearen ordezkariek probintziak gobernatu Zerga handiak ordaindu = armada + funtzionarioak ordaintzeko Merkataritza bizia garatu Hiri asko sortu = Magistratuek gobernatu Ordenari eutzi Herri-lanak egin Zergak bildu Galtzadak sortu Erromarekin komunikatzeko

INPERIOAREN AMAIERA K.a. IIItik aldaketa sakonak ekonomian + politikan Krisialdi Politikoa Iparraldean: Germaniar herrien (barbaroen) erasoak Ekialdean: Persiarren erasoak Ekonomikoa Segurtasun eza = merkataritzak behera Hiriek garrantzia galdu = Inperio landatardu Zergak handitu Esklabo gutxi = landatzeak behera = prezioek gora Militarra Jeneralen botereagatik Anarkia militarra Soziala Biztanlearia pobretu = matxinada sozialak

INPERIOAREN ZATIKETA ETA AMAIERA Mugaldeko segurtasun eza K.o. 395an Teodosio enperadoreak Inperioa zatitu = Erdi Aroaren hasiera Mendebaldeko Inperioa Honorio Hiriburua: Erroma Ekialdeko Inperioa Arcadio Hiriburua: Konstantinopla (Estanbul)

GERMANIAR HERRIAK K.o. I.tik Rhin eta Danubio ibaien artean Ezaugarriak: Bizimodua: abeltzaintza eta nekazaritza Buruzagiak zituzten (hasieran hautatuz, gero oinordekoz) Gehienak nomadak Ez zuten legerik = ohituretan oinarritu Urregile eta metalurgiko onak Naturako indarrei lotutako jainko-jainkosak Gizarte taldeak: germaniarrak eta erromatarrak Bakoitzak bere hizkuntza, erlijioa, legeak eta ohiturak K.o. IV.tik Hunoak heldu Asiatik Buruzagia: Atila Herri nomada Indarkeria erabiltzen zuten

GERMANIAR HERRIAK

ERLIJIOA Politeistak = jainko-jainkosa asko gurtu Gehienak Greziako berberak Hiru jainko garrantzitsuenak: Jupiter: jainko-jainkosa guztien aita/erregea Juno: Jupiterren arreba/emaztea, emankortasunaren jainkosa Minerva: arteen, jakintzaren eta gerraren jainkosa

ETXEKO ERLIJIOA Etxeko jainko-jainkosa nagusiak: Lareak: familien eta etxeen babesleak Maneak: arbasoen edo senide hilen babesleak Penateak: jakitokiaren, elikagaien eta etxeako suaren babesleak (Vesta jainkosarekin lotuta) Lararium: etxeko santutegi txikia Gurtza: pater familiasek zuzentzen zuen

ERROMATARRAK GREZIARRAK Jupiter Zeus Juno Hera Neptuno Poseidon Pluton Hades Minerva Atena Apolo Diana Artemisa Venus Afrodita Marte Ares Merkurio Hermes Zeres Demeter Vulkano Hefestos Vesta Hestia Bako Dionisos

ERROMATARREN HIRIAK Hiriek garrantzia handia Koadrikularen arabera eraikiak Harresiz inguratuta Bi kale nagusi Cardoa Decumanusa Foroa (kale nagusiak batzen ziren plaza) Eraikin publiko garrantzitsuenak: Basilika… Etxe motak: Insula: Klase ertaineko familien etxeak (apartamentuak) Domus: Nobleen etxeak (patioa zuten etxe handiak)

INSULA

DOMUS

BIZIMODUA Janaria Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak Klase ertainekoek: lekaleak, ogia eta fruituak Aberatsek: lekaleak, ogia, fruituak, arrautzak eta arrain lehorrak. Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak Gladiadore-borrokak Zalgurdi-lasterketak Antzezlanak… Magistratu batzuek ogia eta olioa oparitu behartsuenei Iluntzean eguneko otordu nagusia: afaria Klase ertainekoek: irin-zopa, barazkiak, urdaia era urardoa Aberatsek Soa izeneko besaulkietan eseri Musika eta dantza inguruan

NEKAZARITZA Teknika berriak asmatu Lurrak Goldea Ureztatze-sistemak Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak hedatu Lurrak Nekazari batzuk lurjabe txikiak Ugarienak latifundioak (jabe bakarra) Militar edo nobleenak Esklaboak landu lurrak Kolonoak (Berant inperioan) Ordainetan uztaren parte bat eman behar Zenbait orduz noblearentzat lan egin behar

ERAIKINAK Beste herri batzuetatik elementuak bereganatu: Etruskoak: arkua eta ganga Greziarrak: arkitektura-ordenak Teknika berriak: morteroa asmatu Eraikin garrantzitsuenak: Publikoak: termak, tenpluak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak… Pribatuak: etxeak, mausoleoak… Ingeniaritza-lanak: bideak, akueduktuak… Oroitarriak: zutarriak, garaipen-arkuak…

TERMAK Bainu publikoak Elkarrekin elkartzeko Gimnasia egiteko Ura bideratu eta berotzen zituzten sistema eraginkorrak zituzten

ZIRKUA Zaldi nahiz gurdi lasterketak eta atletismo ariketak egiten zituzten bertan Errektangelu formakoa

ANTZOKIA Tragedia eta komedientzako agertokia Oinplano erdizirkularra Agertokiaren atzealdean hormak apaintzen zituzten

ANFITEATROA Gladiadoreen eta animalien ikuskizunetarako Forma eliptikoa

ARTEA Mosaikoak: eraikin publiko eta erromatar aberatsen etxeetan Tesela: piesa txiki eta koloretsuekin egiten zituzten mosaikoak Eskultura: erretratuak nagusi. Greziako eskulturetan inspiratuta Pintura: etxeen barrualdea apaintzeko

KRISTAUTASUNA K.o. Ian, Palestinan Erlijio berria = Kristautasuna Erromatarren menpe Juduak bizi bertan Erlijio berria = Kristautasuna Oinarria = Jesus Nazaretekoaren irakaspenak Maitasuna eta barkamena Bere heriotzarekin bildu ebanjelioak Jarraitzaileak: Hamabi apostoluak Mesiastzat hartu Paulo Tarsokoak kristautasuna predikatu juduak ez zirenen artean

BIBLIA Biblia = kristauen liburu sakratua 73 liburuz osatua Itun Zaharra Sakratua Juduentzat eta kristauentzat Hebreeraz eta arameeraz idatzia Itun berria Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak bildu Erromako zenbait enperadorek kristauen kontrako jazarpenak antolatu Kristauek ezkutuan predikatu Katakonbetan 313an Konstantino enperadoreak etena egin = Milango Ediktua 380an Teodosio enperadoreak erlijio ofizial izandatu

KULTURA-ONDAREA Erromanizazioa = Konkistatutako herrietan Antolamendua = hiri eta bide-sare zabala sortu Lutetia (Paris) Londinium (Londres) Vindobona (Viena) Colonia Agripina (Kolonia) Pompaelo (Iruñea) Corduba (Kordoba) Eraikin eta monumentu ondare baliotsua utzi Errepublikan K.o. 534an Justiniano enperadoreak lege guztiak bildu Zigor-zuzenbidea: epaiketak, abokatuak eta akusatzailea Estatuaren antolakuntzaren alderdi asko arautu

KULTURA-ONDAREA Latina = Hizkuntza askoren jatorria Kultura-hizkuntza gisa erabili Zientzia eta filosofia tratatuak idazteko Gaur egun izen zientifikoetarako erabili Zuhaitzak Animaliak Botikak…

EUSKAL HERRIA Erromatarren aurretik Akitaniarrak: Autrigoiak Garona ibaitik Pirinio mendietaraino Autrigoiak Biskaiko mendebaldean eta Arabako iparraldean Barduliarrak Gipuzkoan eta Arabako eta Nafarroako zati batean Baskoiak Gipuzkoako ekialdeko muturrean, Nafarroa ia osoan eta Aragoi Garaian Beroiak Arabako Errioxan eta Errioxaren zati handi batean Ez zuten euskaraz hitz egiten (Zeltak) Karistiarrak Arabako lautadan eta Bizkaiko ekialdean

GAINONTZEKO IBERRIAR PENINTSULAN IBERIARRAK Tributan antolatuta Penintsularen ekialde eta hegoaldean Burdingintzan jardun Zeramika tornua landu Herri kolonizatzaileekin harremanetan dirua erabili Idazten ikazten zuten ZELTAK Kantabriar mendikatean, ipar Mesetan, Erdialdeko Mesetan eta Penintsularen iparmendebaldean K.a. V. Mendean Zeltiberiar kultura

Euskal Lurren menderaldia K.a. Ian Erromatarrak heldu Konkista astiro-astiro (ia bi mendez) Ebro ibaiaren haranetik iritsi (k.a. 194an) K.a. 178an Gaccurris (Erroixa) sortu K.a. 75an Pompaelo (Iruña) sortu K.a.110-106 bitartean moteldu aurrekada… Erromanizazio prozesua jarri martxan Bi lurralde bereizi: Ager (Ebro, Aragoi, Arga eta Egaren haranean) Saltusa (Pompaelotik Iparralderako mendialdea) Produktuak ekarri: olioa, ardoa, zerealak…

Euskaldunak erromatarren garaian Euskal lurrak Tarraconensis probintzian sartu Iparraldeko lurraldeak Akitania probintzian K.a. IIan Novenpopulania izendatu Landa-eremuko bizitza villa izeneko etxaldeetan

HISPANIAKO PROBINTZIAK

INPERIOAREN AMAIERA 581an Victoria sortu 711an bisigodoak (Rodrigo) musulmanen aurka borrokatu

KULTURA ETA ARTEA Artelan ugari utzi Iberiar penintsulan Arkitektura-lanak Tenpluak Antzokiak Anfiteatroak Termak Herri-lanak: Akueduktuak Gorazarre-arkuak Zubiak Eskultura Pintura Mosaikoak Kultura-ondareak Hizkuntza Erlijioa Hezkuntza Zuzenbidea Administrazioaren antolaera Ohiturak

EUSKARAREN HEDAPENA