doc. dr. Zuhdija Hasanović HADISKE ZBIRKE NAKON III STOLJEĆA doc. dr. Zuhdija Hasanović
završen proces bilježenja i sabiranja hadisa oslanjanje na ranije hadiske zbirke dopunjavanje vjerodostojnih hadiskih zbirki El-Ehadisu’l-muhtare od Dija’uddina Ebu ‘Abdillaha Muhammeda Makdisija (u. 643/1245.) šahid i mutabi’ musned - arapskom alfabetu - skrivene mahaname – oko osam hiljada hadisa El-Ilzamat od ‘Ali b. Omer b. Ahmed Darekutnija hadise koji odgovaraju uvjetima Buharija i Muslima jednotomna, po musnedima poredani hadisi MUSTEDREK (imam Hakim) المستدرك على الصحيحين veliki broj slabih, pa čak i apokrifnih predaja MUSTAHREDŽ (isti hadisi senedi se sastaju na šejhu priređivača osnovnog djela ili na prenosiocu ispred njega) Ebu Bekr Isma’ili (u. 371/981.) na Sahih Buharijev; Ebu ‘Avane Ja’kub b. Ishak Isferajini (u. 316/928.) na Sahih Muslimov, osim hadisa koje navodi Muslim autor je dodao još vjerodostojnih hadisa;
3. ZEVAID الزوائد Posebne zbirke čiji je cilj da ukažu na hadise koji postoje u jednom djelu, a nema ih u drugim djelima iste vrste, što opet ukazuje da nijedno djelo nije iscrpilo sve hadise, makar i jednog stepena autentičnosti. Najpoznatije: Misbahu’z-zudžadže fi zeva’id Ibni Madže od Ahmeda Busirija (u. 840/1436.). Zbirka sadrži hadise Ibn Madžinog Sunenakoji se ne nalaze u pet ostalih temeljnih hadiskih djela. Ithafu’s-sadeti’l-mehereti’l-hijere bi zeva’idi’l-mesanidi’l-’ašere također od Busirija. Tu su hadisi koji se nalaze u musnedima: Ebu Davud Tajalisija, Humejdija, Musedded b. Muserhida (u. 228/843.), Muhammeda b. Jahja ‘Adnija, Ishaka b. Rahevejha, Ebu Bekra b. Ebi Šejbe, Ahmeda b. Meni’a, ‘Abd b. Humejda, Haris b. Muhammed b. Ebi Usame (u. 282/895.), Ebu Ja’la Mevsilija, a kojih nema u djelima el-Kutubu’s-sitte. Medžme’u’z-zeva’id ve menbe’u’l -feva’id od Nuruddina Hejsemija (u. 807/1404.) hadisi iz musneda Ahmeda b. Hanbela, Mevsilija i Ebu Bekra Bezzara (u. 292/905), te tri mu’džema od Taberanija, a ne nalaze se u el-Kutubu’s-sitte. Ovo nije jedino djelo ove vrste koje je on sačinio.
KOMENTARI HADISKIH ZBIRKI Najpoznatiji komentari Buharijinog Sahiha su: 1. Fethu’l-Bari bi šerhi sahihi’l-Buhari od ‘Askalanija. Kada su jednom prilikom tražili od čuvenog mudžtehida Jemena Ševkanija (u. 1255/1839.) da napiše komentar na BuharijevSahih on je svoju nemoć iskazao poznatim hadisom: Nema Hidžre nakon Fetha (oslobođenja Mekke). Umdetu’l-kari od Bedruddin ‘Ajnija (u. 855/1451.) Iršadu’s-sari ila sahihi’l-Buhari od Kastalanija (u. 923/1517.). Najpoznatiji komentari Muslimovog Sahiha su: 1. Ebu Zekerijja Muhjiddin Nevevi sa svojim djelom El-Minhadž fi šerh sahih Muslim b. el-Hadždžadž; 2. Muhammed b. ‘Ali Mazeri (u. 536/1141.) El-Mu’lim bi feva’id Muslim. Sahih Tirmizija Muhammed b. ‘Abdillah Išbili (u. 546/1151.) ‘Aridatu’l-ahvezi fi šerhi’t-Tirmizi; ‘Abdurrahman b. Ahmed Hanbeli (u. 795/1392.) dvadeset tomova
Sunen Ebu Davud Sidžistanija 1) Ebu Sulejman Hattabija (u. 388/998.) Me’alimu’s-sunne 2) Nevevija, Šerefulhakk Muhammed Ešref Siddikija (u. oko 1323./1905), koji je to izrazio djelom ‘Avnu’l-ma’bud ‘ala sunen Ebi Davud, koje je štampano i dr. Nesa’ijevog Sunena izdvajaju se: Dželaluddin Sujuti (u. 1323/1905) sa svojim djelom Zuheru’rreba ale’l-mudžteba 2. Muhammed b. ‘Abdulhadi Sindi (u. 1138/1725.), i dr. Oba pomenuta komentara su štampana. Ibn Madžino djelo je više puta komentirano: 1. Busiri Misbahu’z zudžadže ‘ala suneni-bni Madže; 2. Sindi Kifajetu’l-hadže fi šerh Ibn Madže.
OBJEDINJAVANJE HADISKIH ZBIRKI - el-medžami‘ المَجَامِع Džami ’u’l-usul min ehadisi ’r-Resul - Ibn Esir Džezerija (u. 606/1209.) Kutubu Sitte (الكتب الستة) – umjesto Ibn Madže Muveta imama Malika Mesabihu’s-sunne - Ebu Muhammed Begavija (u. 516/1122.). 4.484 hadisa iz Kutubu Sitte (الكتب الستة) Muvetta’ Malikova, hadiskih zbirki Šafije, Ahmed b. Hanbela, Darimija, Darekutnija, Bejhekija, Ebu Rezina ‘Abderija (u. 535/1140.). Dopunio ju je Velijuddin Hatib (živio oko 737/1336.) i tako sastavio djelo: 3. Miškatu’l-mesabih - Velijuddin Hatib Eš-Šifa bi’t-ta’rif bi hukuki’l-Mustafa od Kadi ‘Ijada (u. 544/1149.). Kenzu’l- ’ummal fi suneni’l-akval ve’l-ef ’al od ‘Ali b. Hassam Mutteki Hindija (u. 975/1567.) Najcjelovitiji zbornik hadiskih zbirki, koji sadrži oko 93 osnovna djela. Gotovo da mu nema slična djela. El-Džami’u’l-kebir ili Džem’u’l-dževami’ od Sujutija. Osnova Kenzu’l- ’ummal zajedno sa El-Džami ’u’s-sagir li ehadisi’l-beširi ’n-nezir, također od Sujutija, koji je, ustvari, izvod iz gornjeg djela. Oko 10.031. Izuzetno cijenjen i više puta komentiran.
Hadiske zbirke na jednu temu PODSTICANJA I ZASTRAŠIVANJA (الترغيب والترهيب) Et-Tergib ve’t-terhib od ‘Abdul’azim b. ‘Abdulkavijj Munzirija (u. 656/1258.) Et-Tergib ve’t-terhib od Isma’ila b. Muhammeda Talhija (u. 535/1140.). U djelu ima i apokrifnih hadisa. VRLINAMA (الفضائل) Eš-Šifa bi’t-ta’rif bi hukuki’l-Mustafa od Kadi ‘Ijada Rijadu’s-salihin min kelam sejjidi’l-murselin od Nevevija, 362 poglavlja sabrao 1.896 PRAVNIM PROPISIMA (الأحكام) El-Ahkamu’l-kubra Išbilija, poznatijeg kao Ibn Harrat u šest tomova El-Ahkamu’l-vusta u dva toma i el-Ahkamu’s-sugra jednotomna zbirka. 2. ‘Umdetu’l-ahkam ‘an sejjidi’l-enam od ‘Abdulganijja Makdisija 3. Bulugu’l-meram min ehadisi’l-ahkam od Ibn Hadžer ‘Askalanija
DJELA U KOJIMA SU NAVEDENI DIJELOVI HADISA DRUGIH DJELA الأطراف Tuhfetu’l-ešraf od Džemaluddina Ebu Hadždžadža Mizzija Kutubu Sitte (الكتب الستة) – musnedi – 19 hiljada hadisa 2. Ithafu’l-mehere bi’l -feva’idi’l-mubtekere min atrafi’l-’ašere ‘Askalanija Jedanaest hadiskih zbirki, Sahih od Ibn Huzejme uvrštena četvrtina, Sunen Darimija, Sahih od Ibn Huzejme, El-Munteka od Ibn Džaruda, Musned Ebu ‘Avane, Sahih od Ibn Hibbana, Musned Ahmed b. Hanbela, Mustedrek Hakima, Muvetta Malika, Musned Šafije, Šerh me’ani’l-asar od ‘Ali b. ‘Ali b. Muhammed Tahavije i Sunen Darekutnija. ‘Askalani koristi i druga djela.
DJELA U KOJIMA SU NAVEDENI HADISI PO STEPENU AUTENTIČNOSTI Zbirke mutevatir hadisa El-Ezharu’l-mutenasire fi’l-ahbari’l-mutevatire od Sujutija (100 hadisa) Nazmu’l-mutenasir mine’l-hadisi’l-mutevatir od Kettanija (310 hadisa) 2) Zbornici frekventnih (mašhur) hadisa Frekventni hadisi među masama i njihov stepen autentičnosti, a ne na zbirke hadisa koji su mešhur po ocjeni znanstvenika hadisa. El-Mekasidu’l-hasene od Sehavija Kešfu’l-hafa’ ‘Adžlunija 3) Zbirke apokrifnih predaja El-Mevdu’atu’l-kubra od El-Dževzija, u dva, odnosno četiri toma. El-Feva’idu’l-medžmu’a fi’l-ehadisi’l-mevdu’a od Ševkanija. Silsiletu’l-ahadisi’d-da’ife ve’l-mevdu’a El-Albanija. 4) Zbirke hadisa sa skrivenim mahanama El-’Ilelu’l-kebir od Tirmizija ‘Ilelu’l-hadis od Ebu Hatim Razija El-’Ilelu’l-varide fi’l-ehadisi ’n-nebevijje od Darekutnija.
SPECIFIČNE ZBIRKE NASTALE NAKON ČETVRTOG STOLJEĆA MU’DŽEMI – مُعْجَم - مَعَاجِم El-Mu’džemu’l-kebir od Taberanija koji je ustrojen po alfabetnom redu ashaba, osim musneda Ebu Hurejre kojeg je izdvojio u posebno djelo. Mu’džem sadrži 60.000 hadisa u dvanaest tomova; El-Mu’džemu’l-evsat, također od Taberanija. Ova zbirka je raspoređena po imenima Taberanijevih šejhova, kojih je skoro 2.000. Ukupan broj hadisa u ovom mu’džemuje oko 30.000 u šest velikih tomova; El-Mu’džemu’s-sagir, još jedna zbirka Taberanija. I ova zbirka kao i prethodna ustrojena je po imenima šejhova, s tim što sada od njih bilježi uglavnom samo jedan hadis, tako da je ukupan broj zabilježenih u ovoj zbirci 1.500 hadisa Mu’džemu’l-buldan od Ebu Ja’la Mevsilija i na desetine drugih zbirki sa istim nazivom mu’džem.
DJELA KOJA NAVEDENE IZVORE HADISA DRUGIH DJELA Nasbu ’r-raje li ehadisi’l-Hidaje, Zejle’i hadisi navedene u el-Hidaji, autora Marginanija djelu islamske jurisprudencije; El-Kafi’š-šaf fi tahridž ehadisi’l-Keššaf od ‘Askalanija hadisi el-Keššafa od Zemahšerija El-Mugni ‘an hamli’l-esfar El-‘Irakija hadisi Ihja ‘ulumi’d-din od Gazalija
ZBIRKE POZNATE KAO TRAKTATI الأجزاء Er-Rihle fi talebi’l-hadis od Hatib Bagdadija Džuz’ ma revahu Ebu Hanife ‘ani’s-sahabe koji je napisao ‘Abdulkerim b. ‘Abdissamed Taberi El-Erbe’un od Ebu Zekerijja Jahja Nevevija
PUTOVANJA U POTRAZI ZA HADISOM Salih Indžić وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَلْتَمِسُ فيِهِ عِلْماً سَهَّلَ الله لَهُ طَرِيقاً إِلىَ الجَنَّة
وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَلْتَمِسُ فيِهِ عِلْماً سَهَّلَ الله لَهُ طَرِيقاً إِلىَ الجَنَّة
Hafiz Ibn Salah jednom prilikom je rekao: “Kada neko od onih koji se bave hadisom i hadiskom naukom završi sa učenjem i slušanjem od učenjaka koji žive u njegovom mjestu, neka otputuje do drugih.” Kada je jedan čovjek upitao imama Ahmeda b. Hanbela da li čovjek treba da putuje u potrazi za naukom, odgovorio je: “Da, tako mi Allaha, treba mnogo da putuje. Do Alkame i El-Esveda bi došao hadis od Omera, r.a, ali se oni ne bi zadovoljili sve dok ne bi lično otišli do Omera i dotični hadis čuli izravno od njega. ” Ibrahim b. Edhem, veli: “Allah, dž.š, otklanja nedaće od ovog ummeta zbog putovanja onih koji se bave hadisom.”
Razlozi putovanja 1 - Ashabi, r.a, posrednika / direktno, uvjerili se u ispravnost 2 - Tabi’ini, ashabi se razišli po mnogim pokrajinama, svako ponio dio (nubuvveta) - Najvažniji razlozi putovanja poslije te dvije generacije bili su: pojava apokrifnih hadisa Ibn Sirina, kaže: “Nismo imali potrebe za senedom (ispitivanjem niza prenosilaca) sve dok se nije pojavila smutnja, a nakon što se pojavila, gledali smo i provjeravali od koga nam predaje dolaze.” Potraga i želja za što kraćim (‘ālī) pouzdanim (ispravnim) senedom Imam Ahmed je jednom prilikom rekao: “Pronalaziti i tragati za kraćim pouzdanim senedom je sunnet koji nam je ostavljen u emanet od ranijih učenjaka.”
Prenosioci časnog hadisa
Putovanje imama Buharije
Putovanje imama Muslima
Putovanje imama Ebu Davuda
Putovanje imama Tirmizije
Putovanje imama Nesaije
Putovanje imama Ibn Madže
Putovanje imama Ahmeda
Neki od centara islamske nauke
Geo-politička mapa mjesta rođenja i preseljenja imama
Kutub tis‘a – الكتب التسعة AUTORI
STRUČNE ŠKOLE ZA IZUČAVANJE HADISA prof. dr. Zuhdija Hasanović STRUČNE ŠKOLE ZA IZUČAVANJE HADISA
Cilj ustanovljenja darul-hadisa želji za zaživljavanjem islamske kulture u njihovim programima, oživljavanju duha otpora i borbe u dušama muslimana da bi se suprotstavili neprijateljima, odstranjivanje prašine ljenosti i malaksalosti sa onoga po čemu je popadala.
Najpoznatiji darul-hadisi Daru’l-hadisi’n-nurijja Prva ove vrste, Damasku 569. g. Nuruddin Mahmud b. Ebi Se’id Zenki. Ibn Asakir (u. 571/1175.), autor djela Tarih Dimešk, jedan od hafiza hadisa, bio je profesor na ovoj medresi koja je bila ustrojena na poseban način. Daru’l-hadisi’l-kamilijja Osnovana u Kairu 622/1225. g. naredbom Kamila Nasiruddina Ejjubija (1217.-1238.), a hafiz Omer b. Hasen, poznatiji kao Ibn Dihje (u. 663/1235.), bio je jedan od prvih njenih profesora i šejhova.
Daru’l-hadisi’l-ešrefijja Damask Osnivač Musa el-Ešref Muzaferuddin Ejjubija 630. g., (neki smatraju da je to bilo ranije 626. g.) Uz samu školu postojao Vakuf koji je u službi darul-hadisa Prvi profesor u školi hafiz Tekijuddin Ibn es-Salah (u. 643/1245.) autor Mukaddime. Izvjesno vrijeme u darul-hadisu čuvana obuća Allahovog Poslanika (alejhi’s-selam). Dva puta uništavana (Tatari u VII st. po Hidžri, a drugi puta 1330./ 1912. u vrijeme velikog muhaddisa šejha Bedruddina el-Hasenija)
Dva uvjeta za profesora Metodologiju hadiskih znanosti Prenosi veliki broj hadisa. Šejhovi darul-hadisa Imaduddin el-Harestani (577- 663.) Ebu Šame (599-665.) en-Nevevi, komentator Muslimovog Sahiha, (633-677 el-Mizzi (654-742.), poznati muhaddis, koji je rukovodio školom 23 godine, za kojeg es-Subki kaže: “U Školu hadisa nije ušao učeniji i bolji poznavalac hadisa od Džemaluddina el-Mizzija, niti pobožniji od en-Nevevija i Ibnu’s-Salaha. Tekijuddin es-Subki (683-756.), Ibn Kesir (701-774.), čiji je profesor bio Ibn Tejmije, Muhamed Bedruddin el-Haseni (1267-1354./1850-1935.), Muhamed Ebu’l-Hajr el-Mejdani (?-1380./1875-1961.), koji je bio predsjednik Lige islamskih znanstvenika Sirije, Mahmud er-Renkusi, a sadašnji njen direktor je šejh Husein Sa’bijje. Osnivači kurdskog porijekla - šafijskog mezheba.
NASTAJU DRUGE ŠKOLE en-Nubejhijja, es-Sekerijja, ez-Zahirijja, el-Mustansirijja, i dr. U Osmanskom Carstvu Murat II deveto stoljeće i Bajezid II Edirna Sulejman el-Kanuni Istambul – Sulejmanija U hadiskoj školi je posebna ugodnost za kojom žudim i kojoj se priklanjam, jer možda dodirnem toplinom lica svoga mjesto koje je nogom doticao Nevevi. وفي دار الحديث لطيف معنى أصلي في جوانبها وآوي عساني أن أمسّ بحُرِّ وجهي مكانا داسه قدم النواوي
صُوَرُ تَحَمُّلِ الحَدِيثِ وَأَدَائِهِ Prof. dr. Omer Nakičević METODE IZUČAVANJA HADISA: PREUZIMANJE I PREDAJA (SUVER TEHAMMUL EL-HADIS VE EDDA’IHI) صُوَرُ تَحَمُّلِ الحَدِيثِ وَأَدَائِهِ
čitanje i izlaganje (el-kira’evel-’ard) ovlaštenje, diploma (el-idžaze) uručivanje (el-munavele), korespondiranje (el-mukatebe), obavještenje (el-i’lam), oporučivanje (el-vesijje), nalaženje (el-vidžade),
Prof. dr. Zuhdija Hasanović DOSLOVNO I PRENOŠENJE HADISA PO SMISLU
Hadis u učenju islama Govor Božijeg Poslanika (alejhi’s-selam) vrsta Objave, a ona čini vjeru (koja je tako ljubomorno čuvana), ashabi su bili vrlo oprezni kod prenošenja Poslanikovih (alejhi’s-selam) riječi nastojeći da ih doslovno, bez ikakvih izmjena prenesu dalje. Uzvišeni Allah sretnim učinio čovjeka koji od nas nešto čuje pa to prenese drugima kao što je čuo, jer je mnogo onih kojima se te riječi prenesu koje ih bolje razumiju od onih koji su ih izravno čuli. (Abdullah b. Mes’ud, Tirmizi) عن البراء بن عازب قال قال النبي صلى الله عليه وسلم إذا أتيت مضجعك فتوضأ وضوءك للصلاة ثم اضطجع على شقك الأيمن ثم قل اللهم أسلمت وجهي إليك وفوضت أمري إليك وألجأت ظهري إليك رغبة ورهبة إليك لا ملجأ ولا منجى منك إلا إليك اللهم آمنت بكتابك الذي أنزلت وبنبيك الذي أرسلت فإن مت من ليلتك فأنت على الفطرة واجعلهن آخر ما تتكلم به قال فرددتها على النبي صلى الله عليه وسلم فلما بلغت اللهم آمنت بكتابك الذي أنزلت قلت ورسولك قال لا ونبيك الذي أرسلت
Laž je strogo zabranjena, a posebno... Ko na mene namjerno slaže neka sebi pripremi mjesto u vatri. Konsenzus islamskih učenjaka je da je dopušteno onome koji dobro poznaje hadis Muhammeda (alejhi’s-salatu ves-selam) da ga tumači svojim riječima, pa i da ga prevodi na druge jezike. UVJETI: Nužno je da onaj koji prenosi hadis po smislu izuzetno dobro poznaje arapski jezik i sve njegove discipline da tačno zna šta koji termin označava, te šta mu može poslužiti kao sinonim, a šta ne može; Drugi uvjet je da takva osoba dobro poznaje Šerijat i njegove intencije da pogrešnim razumijevanjem hadisa ne bi dozvolio nešto što je zabranjeno i obratno; Da hadis koji se želi prenositi po smislu nije od onih kod kojih je posebno došla do izražaja Poslanikova (alejhi’s-selam) osobenost punine (jezgrovitosti) govora (dževami ’u’l-kelim), jer takve hadise nije dopušteno prenositi po smislu; Da se hadis ne koristi u ibadetima, kao što je slučaj sa ezanom, ikametom, učenjem na sjedenju i drugim dovama koje se uče u namazu.
Zaključak svi su islamski učenjaci saglasni da je početniku, tj. onome koji dovoljno ne poznaje arapski jezik i vjeru zabranjeno bilo kakvo drugo prenošenje sem doslovnog, jer su takve osobe sklone vrlo slobodnim interpretacijama i improvizacijama koje itekako mogu štetiti islamu. Kada se govori o prenošenju hadisa po smislu nužno je naglasiti da većina hadiskih znanstvenika stoje na stanovištu da se ono opravdava samo do vremena popisivanja hadisa, u situaciji kada se prenosilac ne može sjetiti termina kojeg je sam Poslanik (alejhi’s-selam) upotrijebio. Prenošenje hadisa po smislu opravdava se jedino u slučajevima kada se na takav način navode hadisi u vazovima, predavanjima, prilikom davanja savjeta i sl., međutim, kada se radi o korištenju hadisa u argumentaciji nekog pravnog propisa, ili citiranju u djelima, onda je neophodno koristiti se originalnim tekstom.
Zaključak svi su islamski učenjaci saglasni da je početniku, tj. onome koji dovoljno ne poznaje arapski jezik i vjeru zabranjeno bilo kakvo drugo prenošenje sem doslovnog, jer su takve osobe sklone vrlo slobodnim interpretacijama i improvizacijama koje itekako mogu štetiti islamu. Kada se govori o prenošenju hadisa po smislu nužno je naglasiti da većina hadiskih znanstvenika stoje na stanovištu da se ono opravdava samo do vremena popisivanja hadisa, u situaciji kada se prenosilac ne može sjetiti termina kojeg je sam Poslanik (alejhi’s-selam) upotrijebio. Prenošenje hadisa po smislu opravdava se jedino u slučajevima kada se na takav način navode hadisi u vazovima, predavanjima, prilikom davanja savjeta i sl., međutim, kada se radi o korištenju hadisa u argumentaciji nekog pravnog propisa, ili citiranju u djelima, onda je neophodno koristiti se originalnim tekstom. Nakon prenošenja hadisa po smislu nužno je upotrijebiti određene izraze koji će slušateljima dati do znanja da je hadis prenesen na takav način. Najčešći izrazi koji se koriste u tom trenutku su: Ev kema kale, bi me’anahu, bi mislihi, nahvehu, šebihe bihi sl.
Omer NAKIČEVIĆ STRUČNA ZVANJA HADISKIH UČENJAKA musnid muhaddis hafiz (emirul-mu‘minin, hudždže, imam...)
Omer NAKIČEVIĆ IZUČAVANJE HADISA U NAŠIM KRAJEVIMA: BUQ’A MEDRESA I ŠKOLA DAR AL-HADIS
Buqa i Dar el-hadis Buq’a škole su bile raširene ili su bar postojale u najvažnijim kulturnim centrima Bosne i Hercegovine u prva tri vijeka osmanske vlasti u našim krajevima. U Sarajevu nalazimo dvije buq’a medrese, u Mostaru jednu, a u Pruscu takve nema, ali je postojala stručna škola za hadis. Samo ovaj podatak koji ukazuje na postojanje ovakvog tipa škole u Mostaru i Sarajevu, a ne i u Pruscu, odnosno da se dar al-hadis nalazi u Pruscu, a ne i u dvama drugim centrima Sarajevu i Mostaru, govori o srodnosti izučavane materije u buq’aškolama i dar al-hadisu.